امام خمینی(ره) و شرح دعای سحر
دعای سحر یا به بیان امام خمینی(ره) در شرح دعای سحر «دعای مباهله»، از ادعیهایست که از امام محمد باقر(علیهالسلام) نقل شده است.
سیدبن طاووس در کتاب اقبال پس از نقل این دعا از قول امام باقر(علیهالسلام) روایتی به این مضمون نقل مینماید:
«اگر مردم عظمت این دعا در نزد خدا و سرعت استجابت این دعا برای کسی که آن را میخواند؛ را میدانستند برای بدست آوردن آن بر روی همدیگر شمشیر میکشیدند!»
و در روایت دیگری از قول ایشان نیز این چنین نقل میکند:
«اگر سوگند یاد کنم که اسم اعظم خدا در این دعاست، سوگندم درست است. پس هرگاه دعا کردید در دعا کوشش کنید که این دعا از علوم پنهانی است. پس آن را پنهان کنید مگر از اهلش. منافقین و تکذیبکنندگان و انکارکنندگان از اهل این دعا نیستند و این دعا، دعای مباهله است؛ میگویی: اللهم إنی اسئلک من بهائک بأبهاه ...»
کتابی برای آشنایان به فلسفه و عرفان
شرح دعای سحر از امام خمینی(ره) عنوان یکی از هشتاد و پنج اثر به یادگار مانده از ایشان است و در کنار مصباحالهدایه، شرح حدیث جنود عقل و جهل، آداب الصلوة، سرِّالصلوة و تفسیر سوره حمد از مهمترین آثار عرفانی بجا مانده از ایشان است.این اثر به زبان عربی نوشته شده است و مباحث مطرح شده در آن به گونهایست که آشنایان با اصطلاحات فلسفه و عرفان میتوانند از آن استفاده کنند.
ترجمه این کتاب به همراه شرح مختصر برخی از مباحث مطرح در کتاب پس از انقلاب اسلامی توسط سید احمد فهری از شاگردان امام(ره) صورت پذیرفته است.
حضرت امام(ره) در این کتاب از اسرارالصلاة حاج میرزا جواد ملکی و تعلیقه آقا محمدرضا قمشهای بر شرح فصوص قیصری و شرح اسماء حاجی سبزواری و فتوحات محیی الدین و تأویلات عبدالرزاق کاشی و شرح قیصری بر فصوص و شرح مفتاحالغیب فناری و قبسات میرداماد و اسفار ملاصدرا و برخی کتب فیض و نیز کتاب الهیئة والاسلام مرحوم سید هبة الله شهرستانی یاد و مطلب نقل میکند که این آخری نشان میدهد که امام کتابهای جدید را هم میخواندند.
کثرت اصطلاحات فلسفى و عرفانى
بحث دعا و نگارش پیرامون آن از قدیم الأیام در میان دانشمندان شیعى مطرح بوده است. در خصوص دعای سحر هم ظاهرا دو شرح معروف قبل از تألیف امام(ره) نوشته شده است.شرح اول: «رسالة فی شرح دعاء السحر» تألیف مرحوم حاج محمد کریمخان کرمانى(ره) مربوط به سال 1274 هجرى قمرى است و شرح دوم که با نام «هذا کتاب شرح دعاء السحر المعروف فی شهر رمضان» منتشر شده است، تألیف آیة الله آقا حبیب الله الشریف الکاشانی(ره) است که در 1297 قمرى به چاپ رسیده است.
آنچه در مقایسه دو شرح مزبور و شرح دعاى سحر تألیف امام خمینى(ره) به نظر مىرسد این است که شرح دعاى سحر ایشان از پیچیدگى خاصى برخوردار است که حکایت از به کار بردن کثرت اصطلاحات فلسفى و عرفانى دارد ولى در دو شرح مذکور به صورت روانتر بیان شده است.
انگیزهى تألیف شرح دعای سحر
حضرت امام(ره) غرض از تدوین کتاب را چنین بیان مىدارند: «... از آنجایى که یکى از بزرگترین نعمتها بر بندگان و رحمت گسترده در میان اهل شهرها، دعاهایى است که از گنجینههاى وحى و شریعت و حاملان دانش و حکمت نقل شده. زیرا همین دعاهاست که رابطه معنوى میان خالق و مخلوق و رشته پیوند میان عاشق و معشوق است، و وسیلهاى است براى درآمدن به اندرون قلعه محکم، و چنگ زدن به آن دستاویز استوار و ریسمان پر توان ... پس خواستم که آن را از بعضى جهات به مقدار آمادگى خویش، با توانى اندک و آگاهى ناچیزى که دارم شرح کنم.»اولین اثر امام در بیست و هفت سالگی
کتاب «مختصر فی شرح الدعاء المتعلق بالأسحار» که با ترجمه آقای فهری به نام «شرح دعای سحر» معروف شد اولین تألیف امام خمینی(ره) میباشد و تألیف آن به سال 1347 هجری قمری یعنی وقتی که از عمر امام(ره) فقط بیست و هفت بهار میگذشت برمیگردد.فیلسوف معاصر مرحوم جلالالدین آشتیانی در مقدمهاش بر کتاب مصباحالولایة در مورد کتابهای عرفانی امام با نام بردن از سرّالصلوة، شرح دعای سحر و مصباح الهدایة به این نکته اشاره میکند که امام این آثار را به زبانی تألیف نمودهاند که به تعبیر ایشان جز خامه کمل از ارباب عرفان هیچ قلمی را توانایی آن نیست که این چنین آثاری که حق مطلب را ادا نماید به وجود آورد.
این نکته در زندگی امام جای تأمل جدی دارد که ایشان سالها پیش از آن که وارد مبارزه سیاسی شوند و حتی قبل از آن که به طرح مباحثی مانند ولایت فقیه بپردازند شرح دعای سحر را مینویسند. تغییر و تحولات اساسیای که در عالم خارج به تعبیر خود ایشان با انفجار نور انقلاب اسلامی در دنیای خارج محقق شد، سالها قبل و در شروع نهضت و در اوان جوانی ایشان در وجودشان محقق شده بود.
مجاهدت در جوانی
این مشی عملی امام در توجه به خودسازی در ایام جوانی موضوعی است که ایشان بعدها مکررا در توصیهها و دستورالعملهای اخلاقی عرفانیای که دیگران از ایشان میخواستند به آن توجه میدادند.در نامهای که به فرزندشان حاج احمد آقا مینویسند، در مورد چگونگی استفاده از دوران جوانی، چنین سفارش میفرماید: «عزیزم! از جوانی به اندازهای که باقی است، استفاده کن در پیری همه چیز از دست میرود؛ حتی توجه به آخرت و خدای تعالی. از مکرهای بزرگ شیطان و نفس اماره آن است که جوانان را وعده طول عمر میدهد و تا لحظه آخر با وعدههای پوچ، انسان را از ذکر خدا و اخلاص برای او باز میدارد تا مرگ برسد و در آن حال، ایمان را اگر تا آن وقت نگرفته باشد، میگیرد.»
و در جای دیگری در چهل حدیث میفرماید:
«تأثر قلبی و تصور باطنی در ایام جوانی بهتر حاصل میشود، زیرا که قلب جوان لطیف و ساده است و صفایش بیشتر است... پس شدیدالانفعال و کثیر القبول است.»
و در سرّالصلوة در این باره میگوید:
«از مکائد بزرگ شیطان و نفس اماره آن است که جوان را وعده اصلاح و اصلاح در زمان پیری میدهد تا جوانی با غفلت از دست برود و به پیران وعده طول عمر میدهد و تا لحظه آخر با وعدههای پوچ، انسان را از ذکر خداوند و اخلاص برای او باز میدارد تا مرگ برسد... پس در جوانی که قدرت بیشتر داری به مجاهدت برخیز.»
امام و آیة الله شاه آبادی
در بررسی آثار و اندیشههای عرفانی امام، به نام استاد عرفان ایشان، آیة الله شاه آبادی میرسیم به گونهای که برخی بزرگان شخصیت جامع امام را در سه بعد فقهی، سیاسی و عرفانی به ترتیب تحت تأثیر سه شخصیت معاصر ایشان یعنی آیةالله حائری، آیةالله مدرس و آیةالله شاه آبادی میدانند.آیةالله شاهآبادی کسی است که امام در کتابهایشان با تعبیر روحی له الفداء از او یاد میکنند و در مورد ایشان
میفرماید: «هیچ کس به اندازه من ایشان را نشناخته است، ایشان استاد بلامنازع این علم(عرفان) بود.»
و در جایی دیگر میگوید: «شیخ بزرگوار ما حقا حق حیات روحانی به اینجانب داشت که با دست و زبان، از عهده شکرش برنمیآیم.»
کتاب شرح دعای سحر در همان سالی تألیف شده است که مرحوم شاهآبادی به قم آمدند و نوشتن این کتاب در اولین سال آشنایی امام با ایشان نشان میدهد که امام قبل از آیةالله شاهآبادی فلسفه و عرفان خوانده بودند و استاد دیده بودند.
ساختار کتاب
کتاب شرح دعای سحر بر محور فصلبندى و ابواب خاصى تنظیم نشده است بلکه بر اساس جملات دعاى سحر تدوین یافته، و در ذیل هر یک از 22 فقرهاى که نامهاى خداوند بیان شده است شرحى پیرامون آن جملات به نگارش در آمده است مثلا در ذیل فقره اول دعا سرفصلهای زیر آمده است: «اللهم إنی أسألک من بهائک بأبهاه...»- جامعیت انسان همه عوالم را
- سر ابتداء به «اللهم» در أدعیه
- حقیقت اخلاص
- طریقه سلوک شیخ الأنبیاء
- فرق میان بهاء و جمال
- فرق میان صفت جلال و جمال
همانگونه که قبلا هم اشاره شد، اندیشههاى امام(ره) در کتاب مزبور شامل نکات عمیق فلسفى و عرفانى است و به تعبیر دیگر این کتاب اثری است که مخاطب خاص دارد و خود، نیازمند تبیین و شرح اصطلاحات و مفاهیم است.
به عنوان حسن ختام فرازی از کتاب در ذیل فقره «اللهم أنی أسئلک من جمالک بأجمله...» را میآوریم.
در عالم آخرت کثرت تزاحمات نیست
از یکی از مشایخ ارباب معرفت رضوانالله علیه شنیدم که میفرمود: جرعه آبی که در بهشت نوشیده میشود همه لذتها را داراست. از لذتهایی که به گوش درک میشود، مانند انواع موسیقی و آهنگهای دلنشین، و لذتهایی که با چشم درک میشود، از دیدن صورتهای زیبا و سایر رنگها و شکلها، و بقیه حواس نیز به همین قسم بهرهمند میشوند و لذت میبرند، حتی شهوت مقربت و همبستر شدن را نیز در نوشیدن آب احساس میکند، به طوری که هر یک از این لذتها به طور جداگانه درک میشوند.
و از یکی از اهل نظر (رحمةالله علیه) شنیدم که میگفت مقتضای این که ملکات در نشئه آخرت مجسم شود و بروز نماید، آنست که بعضی از مردم به صورتهای گوناگون محشور میشوند و در عین حال که مثلا به صورت خنزیر است، به صورت موش و سگ نیز هست و پیداست که این امور به واسطه آنست که ظرف وجود به واسطه نزدیک بودنش به عالم وحدت و تجرد و منزه بودنش از تزاحم عالم طبیعت و هیولی، وسعت بیشتری دارد.
برگرفته از در طواف خورشید(زندگینامه آیت الله شاه آبادی)/ محمدرضا رمزی.
