مصادیق و موارد کاربرد «صراط مستقیم» در آیات کریمة قرآن، همان شاهراهی است که عبد در مسیر عبودیت راهیابی به آن را از خداوند درخواست میکند و هدایت بسوی آن را مطلوب دائمی خود میشمارد.
شیخ بزرگوار - صدوق که خوشنودی خداوند بر او باد، در «من لایحضره الفقیه» در خصوص روشنگری نسبت به آیه شریفه «اهدناالصراط المستقیم» سخن بسیار زیبای ذیل را از امام ابوالحسن الرضا علیهالسلام میآورد:
استر شاد لدینه واعتصام بحبله واستزادة فیالمعرفة لربه عزوجل و لعظمته ولکبریایه(1)
هدایت به صراط مستقیم یعنی: راهیابی به سوی دین خداوند؛ و چنگ زدن به ریسمان او؛ و طلب افزونی شناخت نسبت به پرودگار - هم او که عزیز و شکوهمند است -، و نسبت به بزرگی و بزرگ منشی او!
همچنین علی بن ابراهیم در «تفسیر» خود، مفهوم «صراط» را با دو روایت تبیین مینماید.
در روایت نخست این مفهوم را «راه و شناخت نسبت به امام» میداند و میگوید: الطریق و معرفة الامام (2)، و در روایت دوم سوگند امام صادق علیهالسلام را میآورد که حضرتش میفرماید: والله؛ نحن «الصراطالمستقیم»(3)، به خدا سوگند صراط مستقیم مائیم؛ سخن مفضل از امام ابوعبدالله جعفر صادق علیهالسلام در توضیح مفهوم «صراط» باز هم مطلب را روشنتر میکند. او میگوید: از امام علیهالسلام در خصوص کلمه صراط پرسش کردم. آن گرامی فرمود:
هوالطریق الی معرفة الله - عزوجل - و هما صراطان: صراط فیالدنیا و صراط فیالاخرة، فاماالصراط الذی فیالدنیا فهو الامام المفترض الطاعة، من عرفه فیالدنیا و اقتدی به مرعلیالصراط الذی هو جسر جهنم فیالاخرة و من لم یعرفه فی الدنیا زلت قدمه عن الصراط فی الاخرة فتردی فی نار جهنم.(4)
صراط همان راه شناخت خداست - او که عزیز و شکوهمند است -
امام علیهالسلام میفرماید:
صراط همان راه شناخت خداست - او که عزیز و شکوهمند است - و آن دو جلوه دارد: جلوهای در دنیا و جلوهای دیگر در عقبی؛ اما تجلی صراط در دنیا آن پیشوای الهی است که خداوند پیروی و فرمانبری از او را واجب شمرده است. هر کس او را بشناسد و پیشروش بداند، بر صراط بگذرد که پلی است روی دوزخ در رستاخیز؛ و کسی که امام علیهالسلام را به امامت در دنیا نشناسد (یا نپذیرد)، گامهایش بر صراط در آخرت بلغزد و به دوزخ فرو افتد.
شگفت آنکه خداوند در آیه چهل و سوم سوره مبارکه «زخرف» پیامبر عظیمالشان اسلام را به تمسک به ریسمان وحی امر میفرماید و آنگاه «استقرار رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم را بر صراط مستقیم تصدیق میدارد: فاستمسک بالذی او حی الیک انک علی صراط مستقیم(5)؛
آنگاه امام ابوجعفر باقرالعلوم علیهالسلام در توضیح نسبت به استقرار پیامبر بر صراط مستقیم تصریح میکند که رسول خدا نیز نسبت به ولایت امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیهالسلام خاضع و پذیرا بوده است(6). بیان امام باقر علیهالسلام تقریر دیگری است از آنچه قرآن کریم در آیه 285 سوره بقره فرموده است:
آمن الرسول بما انزل الیه من ربه والمومنون...(7)
پیامبر خود به «ما انزل الیه» آنچه به او فرو فرستاده شده ایمان آورده و گرویده است.... اما این «ما انزل» چیست؟ آیه شریفه 67 سوره مائده که در واقعه غدیر خم بر پیامبر اکرم صلی الله علیه واله فرود آمده به روشنی میگوید که از مصادیق «ما انزل» ولایت امام امیرمومنان علی علیهالسلام است: یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک من ربک (8)
از مهمترین آیات کریمه قرآن که حقیقت حال رهپویان صراط مستقیم و نیز کسانی که راه دیگری را رفتهاند بیان میکند، آیه بیست و دوم سوره ملک است. این آیه فقط یک پرسش است، آن هم پرسشی که پاسخ آن بسی روشن و آشکار است: افمن یمشی مکبا علی وجهه اهدی ام من یمشی سویا علی صراط مستقیم؟
آیا آن کس که بر چهره خویش نگونسار راه میرود هدایت یافته است یا کسی که استوار بر دو پا ایستاده و بر صراط مستقیم طی طریق مینماید؟! پر واضح است که روش نخست شیوه راهروی نیست و آن کس که میخواهد به سرعت و سلامت و نیز نگریستن به راه نگرش به دوردستها و دقت در موانع احتمالی مسیر راه زندگی را بسپرد، باید به شیوه دوم عمل کند. اینجاست که امام علیهالسلام از تمثیل قرآن در آیه فوق پرده برمیدارد و میفرماید:
ان الله ضرب مثل من حاد عن ولایة عن ولایة علی کمثل من یمشی علی وجهه لایهتدی لامره و جعل من تبعه سویا علی صراط مستقیم و «الصراط المستقیم» امیرالمومنین علیهالسلام همانا خداوند به زبان تمثیل آن کس را که نسبت به ولایت علی علیهالسلام دشمنی ورزیده رهرو نگونسار بر رخسار خویش دانسته که به مقصدش راه نمیبرد و پیرو علی علیهالسلام را پوینده استوار صراط مستقیم معرفی فرموده است و صراط مستقیم امیرالمومنین - درود خداوند بر او - میباشد. (9)
بندگانم! شما همه گمگشتهاید، مگر آن کسی که من او را راه بنمایم، پس هدایت را از من بخواهید تا خواسته شما را برآورم
مولف کتاب شرح آیات باهره در این موضع روایت شگفتی را از امام امیرالمومنین علیهالسلام نقل نموده و امام علیهالسلام آن را از پیامبر اکرم نقل سخن کرده و رسول اکرم از فرشته وحی - جبرئیل - و امین وحی ناقل سخن از خداوند است و در واقع حدیث، حدیث قدسی است و آن روایت این است:
قال الله عزوجل: یا عبادی! کلکم ضال الا من هدیته فسلونی الهدی اهدکم
بندگانم! شما همه گمگشتهاید، مگر آن کسی که من او را راه بنمایم، پس هدایت را از من بخواهید تا خواسته شما را برآورم.
یا عبادی! ان اعظمالطاعات توحیدی و تصدیق بنبیی والتسلیم لمن نصبه بعده و هو علیبن ابیطالب والائمة الطاهرون علیهمالسلام من نسله، و ان اعظم المعاصی عندی، الکفر بی و بنبی و منابذة وصی محمد من بعده علی بن ابیطالب و اولیائه بعده.
بندگانم! همانا بزرگترین عبادات ایمان به یگانگی من و باور نسبت به پیامبرم و تسلیم در برابر جانشین اوست و او علی بن ابیطالب و پیشوایان معصوم از نسل اوست - سلام خداوند بر ایشان باد - و همانا بزرگترین گناهان نزد من، کفر به من و پیامبرم و مخالفت و ستیز با جانشینان محمد صلی الله علیه واله - علی بن ابیطالب و اولیای پس از او - میباشد.
فان اردتم ان تکونوا عندی فیالمنظر الاعلی والشرف الاشرف فلا یکونن احد من عبادی اثر عنده من محمد و بعده من اخیه علی و بعدهما من ابنائهما، القائمین بامور عبادی بعدهما، فان من کانت تلک عقیدته جعلته من اشراف ملوک جناتی: (10)
پس هر یک از شما بندگان بخواهید که نزد من در آن جایگاه برتر و آن شرف والاتر باشید، نباید هیچکس را بر محمد و آنگاه بر برادر او علی و سپس بر دو فرزند آندو (حسن و حسین) برگزینید؛ پیشوایانی که پس از محمد و علی به امور بندگان من قیام و اقدام مینمایند.
پس هر کس عقیده و باورش چنان باور و عقیدهای باشد، من او را در زمره برگزیدگان پادشاهان بهشت قرار خواهم داد.
پاورقیها:
1 - کنزالدقائق ج 1 ص 68 به نقل از من لایحضر ج 1 ص 204
2 - تفسیر القمی ج 1 ص 28
3 - کنزالدقائق، ج 1 ص 68
4 - نفس المصدر، ج 1 ص 28
5 - زخرف، 43
6 - اصول کافی، ج 1 ص 416
7 - سوره بقره، آیه 285
8 - سوره مائده، 67
9 - الکافی، ج 1 / 433
10 - کنزالدقائق به نقل از شرح الایات الباهرة ذیل «اهدناالصراط المستقیم»
