تاثیر محبت در تربیت از منظر امام علی (ع)

استفاده از محبت ، از مؤثرترین و کارآمدترین شیوه هاى تربیتى است . محبت جاذبه مى آفریند ، انگیزه خلق مى کند، انسان هاى پرتلاطم و مضطرب را آرامش مى بخشد و فرزندان نابهنجار و ناسازگار را رام مى کند. محبت ، شیوه اى است که به مرحله اى خاص از تربیت اختصاص ندارد ، اما کودکان و نونهالان بیشتر به آن نیازمندند. حضرت على علیه السلام مى فرمایند:

هر که فرزند خود را ببوسد ، براى او پاداش و حسنه خواهد بود و هر که فرزند خود را شاد کند ، خداوند در روز قیامت او را شاد خواهد فرمود. (1)

اگر انسان ، به ویژه در دوره کودکى از محبت سیراب نشود ، در بزرگ سالى معمولا با ناهنجارى هایى مواجه مى شود ، لذا پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله ) فرموده اند:

به کودکان و نوباوگان محبت نمایید و رحمت خود را شامل حال آن ها گردانید. (2)

به نظر بسیارى از دانشمندان کمبود محبت ، منشاء بسیارى از عقده هاى روانى مى شود. به همین سبب در مکتب تربیتى اسلام به عامل تربیتى محبت تاءکید بسیار زیادى شده است . در برخى روایات آن قدر روى اهمیت آن تاءکید شده که محبت را مساوى دین معرفى کرده اند. (3)

حضرت على علیه السلام در مواجهه با فرزندان خود از جملاتى محبت آمیز و پرجاذبه بهره مى گرفتند. ایشان در نامه تربیتى به امام حسن علیه السلام مى فرمایند:

فرزندم ! تو جزئى از وجود و بلکه همه وجود منى ، به طورى که اگر به تو بلایى رسد ، به من رسیده است و اگر مرگ ، تو را در کام گیرد، مرا در کام گرفته است . آنچه از وضع و حال تو مورد توجه من قرار گرفته است ، همان وضع و حال خود من است که برایم اهمیت بسیار دارد. (4)

امیرمؤمنان مى فرمایند:

من اءحب شیئا لهج بذکره ؛ (5)

هر که چیزى را دوست بدارد به یاد آن حریص مى شود.

آنچه موجبات پیوند را فراهم مى آورد و زمینه تربیت را مهیا مى سازد محبت است و این روش دقیقا مورد عنایت حضرت قرار گرفته است ؛ زیرا محبت چنان انسان را متحول مى سازد که هیچ چیز دیگر با آن برابرى نمى کند.

ویژگى هاى روش محبت 

محبت ستون و رکن دین 

اساسا ستون هاى دین الهى بر دوستى حق استوار شده است و از این راه تاءثیرپذیرى انسان چند برابر مى شود. حضرت على (علیه السلام ) در ضمن خطبه اى مى فرمایند:

ثم ان هذا الاسلام دین الله الذى اصطفاه لنفسه ، واصطنعه على عینه ، و اءصفاه خیره خلقه ، و اءدقام دعائمه على محبته ؛ (6)

دیگر این که دین اسلام ، دین خدا است که آن را براى خود برگزید و به دیده عنایت خویش پرورید و بهترین آفریدگان خود را مخصوص رساندن آن گردانید و ستون آن را بر دوستى خود استوار نمود.

ایشان مى فرمایند از رسول گرامى اسلام درباره سنت آن حضرت پرسیدم ، آن حضرت فرمودند:

والحب اءساسى ؛ (7)

محبت ، بنیاد و اساس من است .

اظهار محبت 

در سیره معصومین علیهم السلام چشاندن طعم شیرین محبت به راه هاى مختلف دیده مى شود. این اظهار محبت در گره گشایى روانى ، مادى و... دیده مى شود. آنان آب حیات محبت را بر دیگران ایثار مى کردند و از این راه زمینه هدایت افراد را فراهم مى کردند. اظهار محبت به فرزندان و بزرگ  سالان از دستورهاى اکید ایشان است . از وصیت هاى حضرت امیر (علیه السلام ) است که :

و ارحم من اءهلک الصغیر، و وقر منهم الکبیر ؛ (8)

با کودکان مهربانى کن و احترام بزرگان را نگه دار.

این محبت باید در تبسم و حتى در آهنگ محبت آمیز والدین جلوه نماید، هیچ گاه نباید محبت رااز فرزندان دریغ کرد. فرزندان در دوران نوجوانى و جوانى هم ، به محبت هاى پدر و مادر شدیدا نیازمندند.

محبت افراطى 

محبت به فرزندان و دیگران به این معنا نیست که بدى هاى آنان نادیده انگاشته و از تربیتشان غفلت شود. باید حساب دوستى به فرزندان رااز حساب تربیت و سازندگى جدا کرد. بعضى از پدران و مادران با محبت هاى بى جاى خود، در لباس دوستى ، بزرگ ترین خیانت ها رادر حق فرزندان خود مرتکب مى شوند. باید توجه داشت همان طور که کمبود محبت زیان آور است ، زیاده روى در محبت نیز فرزندان رااز خودراضى و کم مقاومت به بار مى آورد و در مقابل مشکلات زندگى دچار احساس حقارت شده و آسیب پذیر مى شوند. انسان ها، در بستر مناسب و متعادل رشد شخصیت مى یابند. در شرایط خاص و دشوار، انسان با مقاومت آبدیده و مقاوم بار مى آید و توانایى مواجهه با مشکلات را مى یابد. حضرت امیر (علیه السلام ) مى فرمایند:

من کلف بالاءدب قلت مساویه ؛ (9)

هر کسى سختى تاءدیب را تحمل کند، بدى هایش کم خواهد شد.

بنابراین ، نباید در اثر افراط در محبت و تعریف و تمجیدهاى آن چنانى ، فرزندانى با شخصیت کذایى رشد بیابند که براى خود شخصیت و مقامى بالاتر از انتظار تصور کنند و عیوب خود را نیز کمال پنداشته و به بیمارى خودپسندى مبتلا شوند. حضرت على (علیه السلام ) مى فرمایند:

من رضى عن نفسه ظهرت علیه المعایب ؛ (10)

هر کس از خود راضى باشد ، عیوبى در او پدیدار خواهد شد.

از سوى دیگر، چنین شخصى از دیگران توقع دارد که شخصیت کاذب اورا بپذیرند و از او ستایش کنند. در نتیجه ، افراد چاپلوس و تملق گو در اطراف او جمع مى شوند؛ ولى واقع گویان و انتقادکنندگان را نمى پذیرد. خودپسندان نه تنها نمى توانند محبت دیگران را به سوى خویش جلب کنند، بلکه همواره منفور و مطرود دیگران خواهند بود. چنانچه حضرت على (علیه السلام ) مى فرمایند:

من رضى نفسه کثر الساخط علیه ؛ (11)

هر کس از خود راضى باشد، خشم گیرندگان بر او بسیار خواهند شد.

به امید پیروی از دستورات دینی که بهترین زندگی را برایمان رقم زده است.

پی نوشت ها :

1- دکتر عین الله خادمى ، درونى کردن ارزش هاى اسلامى ، ص 107

2- فیض کاشانى ، المحجه البیضاء، ج 2، ص 237.

3- محمدى رى شهرى ، میزان الحکمه ، ج 2، ص 214 الدین هوالحت والحت هوالدین .

4- علامه مجلسى ، بحارالاءنوار، ج 104، ص 99وجدتک بعضى بل وجدتک کلى حتى کاءن لو اءصابک اءصابنى ....

5- شرح غرر الحکم ، ج 5، ص 177.

6- نهج البلاغه ، خطبه 198.

7- الشفاء بتعریف حقوق المصطفى ، ج 1، ص 187.

8- بحار الاءنوار، ج 75، ص 136.

9- غرر الحکم ، فصل 77، شماره 624.

10- همان ، فصل 71، شمار 1158.

11- همان ، ش 839.

منبع : برگرفته از کتاب "سلوک علوى (راهبردهاى امام على (ع ) در تربیت فرزندان )" نویسنده : سید حسین اسحاقى