به نقل مشهور مورخین، در روز بیست و چهارم ماه ذی الحجة الحرام سال دهم هجری یکی از مهم ترین رویدادهای تاریخ صدر اسلام شکل گرفت و سند دیگری بر حقانیت دین مبین اسلام از یک سو و فضیلت و برتری اهل بیتپیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله) از سوی دیگر، به ثبت رسید تا از آن پس همگان این روز را با نام مباهله به خاطر بسپارند.
قرآن کریم این کتاب آسمانی، به عنوان بیانگر اصلی برنامه‌ی سعادت دنیوی و اخروی بشر، در یک موضع به بیان این جریان پرداخته و می فرماید:
إِنَّ مَثَلَ عِیسىَ عِندَ اللَّهِ کَمَثَلِ ءَادَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ (59). الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَلَا تَکُن مِّنَ الْمُمْتَرِینَ (60). فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکمُْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلىَ الْکَذِبِینَ (61) [1]
همانا داستان عیسى نزد خدا [از نظر چگونگى آفرینش] مانند داستان آدم است، که او را از خاک [بدون پدر] آفرید، سپس به او فرمود: [موجود زنده] باش پس بىدرنگ [موجود زنده] شد. حق از [ناحیه] پروردگار توست بنابر این از تردید کنندگان مباش. پس هر که با تو درباره او [عیسى] پس از آنکه بر تو [به واسطه وحى، نسبت به احوال وى] علم و آگاهى آمد، مجادله و ستیز کند، بگو: بیایید ما پسرانمان را و شما پسرانتان را، و ما زنانمان را و شما زنانتان را، و ما نفوسمان را و شما نفوستان را دعوت کنیم سپس یکدیگر را نفرین نماییم، پس لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.
معنای مباهله
ریشه و اصل این کلمه «بَهْل» است که به معنای آزاد و رها بودن و همچنین به معنای لَعْن می باشد. و لعن دورى از رحمت خدا به عنوان عقاب بر گناه است و لذا لعن غیر گنهکار جایز نیست مثل لعن طفل و حیوان و مانند آن دو. ابتهال نیز دارای دو معنا است: اول التعان (به معنای لعن و نفرین دو طرفی)، دوم به معنای نفرین یک طرف برای هلاک طرف مقابل. [2]
غالب مفسران و محدثان شیعه و اهل تسنن تصریح کردهاند که آیه مباهله در حق اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است و پیامبر تنها کسانى را که همراه خود به میعادگاه برد فرزندانش حسن و حسین(علیه السلام) و دخترش فاطمه(سلام الله علیها) و على(علیه السلام) بودند، بنا بر این منظور از "ابناءنا" در آیه منحصرا حسن و حسین و "نساءنا" فاطمه(سلام الله علیها)، و "انفسنا" تنها على(علیه السلام) بوده است و احادیث فراوانى در این زمینه نقل شده است
در روز واقعه دقیقاً چه اتفاقی افتاد؟
روایاتی که در بیان شأن نزول آیه مباهله وارد شده اند، در بیان کلیات یکسان هستند ولی در بیان جزئیات اختلاف اندکی دارند. و ما در اینجا حتی المقدور به نقل مجموع مواردی از آن ها می پردازیم.
گروهی از مسیحیان منطقه ی نجران، به رهبری «اهتم»، «عاقب» و «سید» محضر رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شده و از آن حضرت سوال کردند: آیا فرزندی که بدون پدر متولّد شده باشد، دیده اید؟ خداوند متعال در پاسخ به آنان آیه 59 سوره مبارکه آل عمران (إِنَّ مَثَلَ عِیسى...) را نازل فرمود و عیسی را مانند آدم ابوالبشر بدون پدر معرفی کرد.
پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز با مشاهده ی بی فایده بودن گفتگوها و اصرار آن گروه بر جهل و عناد خویش، به دستور خداوند آنها را به مباهله دعوت فرمود. ولی گروه مسیحی تا فردای آن روز از وى مهلت خواستند تا به بزرگان خود مراجعه و از آنان نظر بخواهند.
از «عاقب» که در میان مسیحیان صاحب نظر بود، پرسیدند: اى بنده مسیح رأى تو چیست؟ گفت: به خدا سوگند شما خود مىدانید که محمّد(صلی الله علیه و آله) پیامبر و فرستاده خداست، و با نشانههاى محکم از جانب پروردگار شما آمده است. به خدا سوگند هرگز قومى به مباهله با پیامبرى نپرداخت، جز این که بزرگشان زنده نماند و کوچکشان به بزرگى نرسید. اگر می‌خواهید با آیین خود مأنوس و همدم باشید از مباهله با وى خوددارى کنید و از او جدا شوید و به دیار خود برگردید.
فردای آن روز پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله) روانه ی محل مورد نظر شد در حالی که دست علی(علیه السلام) در دست او و حسنین(علیهما السلام) پیشاپیش او و فاطمه(سلام الله علیها) پشت سر او بودند.
اسقف چون پیامبر و اهل بیت را دید گفت: چهرههایى را مىبینم که اگر از خدا بخواهند کوهها را از جاى بکند، البته خواهد کند، پس با او مباهله نکنید که هلاک خواهید شد و بر روى زمین تا روز قیامت یک نصرانى نخواهد ماند.
پس مسیحیان گفتند: اى ابو القاسم ما با تو مباهله نمىکنیم ولى به مصالحه حاضریم، با ما مصالحه کن. پیامبر با آنها مصالحه کرد و آنان را به پرداخت جزیه محکوم فرمود. [3]
علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان فرموده است: تعمیم دادن دعوت به فرزندان و زنان براى این بوده که این احتجاج اطمینان آورتر باشد، چون وقتى کسى زن و بچه خود را هم نفرین کند، طرف مقابلش مىفهمد که او به صدق دعوى خود ایمان کامل دارد، براى اینکه خداى تعالى محبت به زن و فرزندو شفقت بر آنان را در دل هر کسى قرار داده، به طورى که هر انسانى حاضر است با مایه گذاشتن جان خود، آنان را از خطر حفظ کند و براى حفظ آنان و در راه حمایت و غیرت و دفاع از آنان دست به کارهاى خطرناک مىزند، ولى حاضر نیست براى حفظ خود، ایشان را به خطر بیندازد... [4]
زمان و کیفیت مباهله
مباهله باید بین طلوع فجر و طلوع آفتاب انجام شود. همان‌طور که امام باقر(علیه السلام) در حدیثی فرموده است:
السَّاعَةُ الَّتِی تُبَاهِلُ فِیهَا مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ؛ [5]
بنابر آنچه در روایات وارد شده، کیفیت مباهله به این صورت است که سه روز متوالی روزه بگیرد و غسل کند و در زمان مباهله دست خود را در دست طرف مقابل مشبک کند (به گونه ای که انگشتان در یکدیگر گره بخورد)، و در نهایت دعای مباهله را بخواند. [6]
واقعه‌ی مباهله در آراء اهل سنت
غالب مفسران و محدثان شیعه و اهل تسنن تصریح کردهاند که آیه مباهله در حق اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است و پیامبر تنها کسانى را که همراه خود به میعادگاه برد فرزندانش حسن و حسین(علیه السلام) و دخترش فاطمه(سلام الله علیها) و على(علیه السلام) بودند، بنابراین منظور از "ابناءنا"در آیه منحصراً حسن و حسین و "نساءنا" فاطمه(سلام الله علیها)، و "انفسنا" تنها على(علیه السلام) بوده است و احادیث فراوانى در این زمینه نقل شده است.
مراجعه به منابع اصیل اهل تسنن نشان مىدهد که على رغم پندارهاى تعصبآلود نویسنده "المنار" که گفته است: «این روایات همگى از طرق شیعه است، و هدف آنها مشخص است، و آنها چنان در نشر و ترویج این احادیث کوشیدهاند که موضوع را، حتى بر بسیارى از دانشمندان اهل تسنن مشتبه ساختهاند» بسیارى از طرق این احادیث به "شیعه و کتب شیعه" هرگز منتهى نمىشود، و اگر بنا باشد ورود این احادیث را از طرق اهل تسنن انکار کنیم سایر احادیث آنها و کتبشان نیز از درجه اعتبار خواهد افتاد.
«قاضی نوراله شوشتری» در کتاب گران سنگ «احقاق الحق» (طبع جدید) جلد 3 صفحه ی 46 نام 60 نفر از علماء اهل سنت را با ذکر کتبشان آورده که تصریح کرده اند آیه مباهله در شأن اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.
تعمیم دادن دعوت به فرزندان و زنان براى این بوده که این احتجاج اطمینان آورتر باشد، چون وقتى کسى زن و بچه خود را هم نفرین کند، طرف مقابلش مىفهمد که او به صدق دعوى خود ایمان کامل دارد، براى اینکه خداى تعالى محبت به زن و فرزند و شفقت بر آنان را در دل هر کسى قرار داده، به طورى که هر انسانى حاضر است با مایه گذاشتن جان خود، آنان را از خطر حفظ کند و براى حفظ آنان و در راه حمایت و غیرت و دفاع از آنان دست به کارهاى خطرناک مىزند، ولى حاضر نیست براى حفظ خود، ایشان را به خطر بیندازد...
نویسنده تفسیر "کشاف" که از بزرگان اهل تسنن است در ذیل آیه مىگوید:
"این آیه قوى ترین دلیلى است که فضیلت اهل کساء را ثابت مىکند".
کیفیت مباهله به این صورت است که سه روز متوالی روزه بگیرد و غسل کند و در زمان مباهله دست خود را در دست طرف مقابل مشبک کند (به گونه ای که انگشتان در یکدیگر گره بخورد)، و در نهایت دعای مباهله را بخواند
پی نوشت ها:
[1] سوره آل عمران. آیه 61 _ 59
[2] ر.ک؛ مفردات راغب. ص 64/ مجمع البیان. ج2. ص 762
[3] ر.ک؛ تفسیر جوامع الجامع، ج1، ص: 178/ أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج3، ص: 228
[4] ترجمه المیزان. ج 3. ص 222
[5] کافی. ج 2. ص 514
[6] ر.ک؛ کافی. باب المباهلة
