گستردگی اطلاعات وب، امکان جستجو و بازیابی اطلاعات مختلف و فراوان در مدت زمان اندک، حذف زمان و هزینه رفت و آمد به کتابخانه های سنتی، کمتر شدن هزینه های اتصال به اینترنت، بالا رفتن سرعت خطوط اینترنتی، افزایش محبوبیت محیط گرافیک وب و دلایل دیگر باعث شده است که تغییر و تحول بزرگی در زمینه اطلاع یابی به وجود آید. این تحول که با رشد فزاینده اینترنت روز به روز عمیق تر می شود، بر روش هاینتی بازیابی اطلاعات و استفاده از کتابخانه ها و کتابداران که تا قبل از اینترنت شاید تنها منبع معتبراطلاع رسانی به شمار می آمدند، تأثیرات بسزایی گذاشته است؛ چندان که کتابداران و فهرست نویسان سنتی را با چالش های جدیدی در حرفه خود روبه رو ساخته و آنان را پی یافتن راه های بهتر و مطمئن تر جهت کسب اطلاعات دقیق تر، مفیدتر و سریع تر از این محیط جدید، به تکاپو و تلاش واداشته است. فای چادول (1996م)، کتابدار و کارشناس علوم اطلاع رسانی، معتقد است که: اینترنت نه تنها جایگزین کتابها خواهد شد، بلکه احتمالاً جایگزین کتابداران و کتابخانه ها نیز خواهد شد».[1]
آمارهای مربوط به استفاده های اینترنتی نیز تا حدود زیادی موید نظر فوق می باشند؛ به عنوان مثال، آمار زیر مربوط به تحقیقی میدانی است که در سال 2002م در بین دانشجویان دانشگاه های آمریکا انجام شده است.
نزدیک به 73 درصد از دانشجویان گفته اند که استفاده آنها از اینترنت بیشتر از کتابخانه است. بیش از 79 درصد از دانشجویان اظهار داشته اند که اینترنت بر اطلاعات علمی آنها تأثیر بسیار زیادی داشته است. 87 درصد دانشجویان گفته اند که ارتباط آنها با اساتید از طریق پست الکترونیکی است.[2]
برخی از جوامع، از جمله جامعه ما، آمار استفاده نسل دانش آموخته از امکانات پژوهشی اینترنت، با آمار فوق فاصله بسیاری دارد. البته دلایل مختلفی برای این کار می توان برشمرد که بی تردید، برجسته ترین این دلایل، عدم تسلط کافی بر زبان انگلیسی (زبان مادری اینترنت) و مهم تر ازآن نداشتن درک صحیح از اینترنت و قابلیت های آن و عدم آشنایی کافی با چگونگی کاوش و بازیابی بهینه اطلاعات آن است.
در یک تقسیم بندی کلی می توان چالش های پژوهشی اینترنت را با دو رویکرد مورد بررسی قرار داد؛ رویکرد اوّل، آسیب هایی است که به اینترنت و ابزارهای پژوهشی آن مربوط می شود و رویکرد دوم که به کاربران و پژوهشگران اینترنتی مرتبط است.
کاستی های ابزارهای پژوهشی در اینترنت
در رویکرد اوّل، عمده ترین چالشی که دامنگیر اینترنت است، سازمان دهی ناهمگون اطلاعات است. اینترنت از این جهت که رسانه ای دوسویه به شمار می رود و همگان نمی توانند ضمن دریافت اطلاعات، اطلاعاتی را نیز به شکل های گوناگون و گاهی غیر استاندارد، در آن منتشر کنند، فاقد ساختار نظامند و منطقی در طبقه بندی اطلاعات می باشد. از سوی دیگر، هر روزه ده ها میلیون صفحه اطلاعات به این مخزن چند میلیارد صفحه ای افزوده می شود. در این صورت، مشخص است که فرآیند جستجو و بازیابی اطلاعات به مراتب سخت، و نیازمند مهارت بسیار خواهد بود. از این روست که برخی از کارشناسان، اینفرآیند را به یافتن سوزن در انبار کاه تشبیه کرده اند.
برآیند چنین ساختاری این است که بیشتر کاربران و جستجوگران، راه را در اینترنت گم می کنند و با وجود صرف زمان طولانی و رو به رو شدن با دنیایی از اطلاعات گوناگون، مطالب مورد نیاز خود را به طور رضایت بخش به دست نمی آورند. به این مسئله، اصطلاحاً «بازیابی بیش از حد اطلاعات»(1) گفته می شود. بدیهی است که بازیابی بیشاز حد اطلاعات به خودی خود مشکل ساز نیست، بلکه آن چه این موضوع را به یک مشکل تبدیل می کند، وجود اطلاعات نامرتبط یا کم مرتبط بسیاری در بین نتایج پژوهش می باشد.
نتایج یکی از تحقیقات در زمینه مشکلات دسترسی به اطلاعات از طریق وب نشان می دهد که بازیابی بیش ازاندازه اطلاعات، بسیاری از کاوشگران را ناراحت و عصبانی می کند. به طوری که به طور متوسط پس از گذشت 12قیقه چنانچه کاوشگران به نتایج مورد نظر دست نیابند و جستجوی ناموفقی داشته باشند، عصبانی می شوند.[3]
ادامه به بیان عواملی که باعث ناهمگونی ساختاراطلاعات و پایگاه های وب شده است، می پردازیم:
الف- فقدان ساختار واحد و استاندارد برای ذخیره سازی و انتشار اطلاعات:
در محیط وب هنوزبسیاری از صفحاتْ مؤلف، ناشر و تاریخ انتشار صفحه را که جزء عناصر اصلی یک صفحه وب معتبر به شمار می روند، ذکر نمی کنند. افزون بر این، اطلاعات موجود با ساختارهای برنامه نویسی مختلف و با فرمت های گوناگون و گاهی غیرمتعارف ارائه می شوند. همچنین، گاهی برخی از طراحان پایگاه های وب برای بالا رفتن رتبه خود درموتورهای جستجو در برنامه نویسی صفحات از کلمات کلیدی مهم و در عین حال نامرتبط با محتوای صفحه استفاده می کنند که باعث بازیابی نتایج نامرتبط می شود.از این جهت، اکنون به اعتقاد برخی استفاده از فهرست های راهنمای موضوعی به جای موتورهای جستجو، کارآمدتر است؛ زیرا در فهرست های راهنما کار دسته بندی پایگاه ها به صورت دستی انجام می شود و درنتیجه، از کیفیت بالایی برخوردار است. در این راستا، کتابدران نیز فهرست های راهنمای ویژه ای راه اندازی کرده اند که در آنها کار دسته بندی اطلاعات اینترنت را افراد کتابدار به عهده دارند. از جمله بهترین این راهنماها،پایگاه www.lii.org می باشد.
ب- عدم ثبات در منابع اینترنتی:
محیط شبکه اینترنت،به دلیل اینکه قابلیت بسیار بالایی در هک و اصلاح منابع و حتی تغییر کلی آن دارد، باعث شده است که نتوان ویژگی ثابتی برای منابع اینترنتی در طول زمان تعیین کرد و درنتیجه، پایگاه های کتاب شناختی مدام در حال تغییر باشنده اگر چنین شود، طبق پیش بینی «بانرجی» یادداشت ها ونقاط دستیابی اضافی که به علت تغییرات در منابع اینترنتی رخ می دهد، و نیز پیشینه های پایگاهها بسیار طولانی شده، مختصر ومفید بودن خود را از دست خواهنداد .[4]
ج- تغییر نشانی منابع:
تصور کنید اگر محل نگهداری یک کتاب در کتابخانه جابه جا شود، چه مشکلی در دسترسی بدان به وجود خواهد آمد. بعضی وقت ها نشانی(URL) برخی از منابع اینترنتی و حتی نشانی یک پایگاه عوض می شود و گاهی نیز هیچ راهی برای دسترسی به نشانی جدید پیش بینی نمی شود.بدین ترتیب، کار دسترسی به منابع اینترنتی همواره بامشکل همراه خواهد بود.
د- مشکلات ناشی از موتورهای جستجو:
ابزارهای جستجو خاصه موتور جستجو که قدرتمند ترین و پراستفاده ترین آنهاست، از مشکلات و کاستی هایی برخوردار است که موارد زیر از آن قبیل اند:
ـ عدم پوشش کل وب: تا به حال قوی ترین موتورهای جستجو نتوانسته اند حتی نیمی از اطلاعات وب را تحت پوشش قرار دهند. در حال حاضر، موتور جستجوی گوگل که از لحاظ تعداد صفحات پیشتیبانی، رقیب ممتاز دیگرموتورهاست، در حدود 8 میلیارد صفحه وب را نمایه سازی کرده است؛ اما با این حال، بسیاری از پایگاه های جدید و کم اهمیت در این موتور نمایه سازی نشده اند.
ـ ناتوانی در نمایه سازی همه فرمت ها: موتورهای جستجو قادر نیستند تا همه فرمت های موجود در اینترنت را نمایه سازی کنند و در نمایه سازی برخی از فرمت ها،مانند فرمت pdf و برخی از فرمت های گرافیکی و چند رسانه ای، با مشکلاتی چند روبه رو هستند. البته به تازگی تعدادی از موتورهای جستجو در پی حل این گونه مشکلات برآمده اند.
شایان ذکر است که بیشتر اطلاعاتی که قابل نمایه سازی موتورها نیستند، در ابزاری با نام وب نامرئی (Invisibleweb)یا وب عمیق (Deep web) قابل جستجو و دسترسی می باشند.
ـ وجود نتایج تکراری در تعدادی از موتورها:
با وجود این کاستی ها، برای یافتن اطلاعات مورد نظر در مدت زمان کمتر به ناچار باید با ابزارهای کاوش و راهکارهای پژوهش کارآمد در اینترنت آشنا شد؛ چنان که معمول کاربران اینترنت، سفر در این دنیای مجازی را باموتورهای جستجو آغاز می کنند. آمار نشان می دهد که بیشترین استفاده کاربران بالای 18 سال پس از پست الکترونیکی استفاده از موتورهای جستجو می باشد. براساس این تحقیق، 76 تا 80 درصد استفاده کاربران اینترنتی در ایالات متحده در این مقاطع سنی به موتورهای جستجو مربوط می شود.[5] بنابراین، امروزه استفاده از ابزارهای کاوش به ویژه موتور جستجو برای بیشتر کاربران اینترنت در دنیا امری اجتناب ناپذیر است.
کاستی های محققان و دانش پژوهان اینترنتی
این نوع کاستی ها عمدتاً به عدم آشنایی صحیح کاربران با اینترنت و امکانات آن و همچنین روش جستجو وبهره گیری از اینترنت در کارهای تحقیقی باز می گردد.متاسفانه هنوز عده زیادی از دانشجویان و حتی برخی اساتید، درک درستی از اینترنت ندارند و با توانمندی های پژوهشی آن آشنا نیستند. بیشتر دانش پژوهان فقط با یکنوع از ابزار کاوش در اینترنت؛ یعنی موتور جستجو، آشنا می باشند و حتی از قابلیت های پیشرفته همان موتور هم ناآگاه هستند. و حال آنکه در اینترنت، ابزارهای پژوهشی مختلفی وجود دارد که از آن جمله می توان به فهرست راهنما یا دایرکتوری (DIRECTORY) شاه راه اطلاعاتی (GATEWAY)، موتور جستجو (SEARCH ENGINE) و درگاه یا مدخل (PORTAL) اشاره کرد.
[1] . تان، رونی، «آیا موتورهای کاوش،جانشین کتابداران خواهندشد؟»، ترجمه امیررضا اصنافی، http://www.irandoc.ac.ir
[2] . pew internet project.college students and the. http://www.pewinternet.org
[3] . کوشا، کیوان، ابزارهای کاوش اینترنت، ص 15.
[4] . مختاری نبی، ابراهیم، «سازماندهی منابع اینترنتی؛ چالش ها و ضرورت ها
[5] . http://www.infoplease.com
 
عیسی جهانگیر - فصلنامه ره آورد نور، ش 8