واژه اربعین از اصطلاحاتی است که در متون دینی، حدیثی و تاریخی کاربرد زیادی دارد و بسیاری از امور، با این عدد و واژه، تعریف و تحدید شده اند. مثلاً کمال عقل در چهل سالگی، آثار چهل روز اخلاص، آثار حفظ چهل حدیث، دعای چهل نفر، دعا برای چهل م?من،  قرائت دعای عهد در چهل صبح، عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز، گریه چهل روز زمین و آسمان و فرشتگان بر امام حسین علیه السلام، استحباب زیارت اربعین و ... از جمله مواردی است که جایگاه و ارزش والای این واژه و عدد را در معارف اسلامی بیان می دارد.[1]

با این همه، در احادیث، تنها استحباب زیارت اربعین درباره امام حسین علیه السلام وارد شده است و چنین سفارشی درباره هیچ یک از معصومان علیهم السلام پیش و پس از سیدالشهدا علیه السلام وجود ندارد. بنابراین از نظر تاریخی و حدیثی، هیچ پیشینه ای را نمی توان برای اربعین و اعمال مربوط به این روز تا پیش از حادثه عاشورا تصور کرد و این ویژگی و امتیاز، تنها از آنِ امام حسین علیه السلام است.

مهم ترین دلیل بزرگداشت اربعین سیدالشهدا علیه السلام روایتی از امام عسکری علیه السلام است که فرمود:

عَلَامَاتُ الْمُ?ْمِنِ خَمْسٌ، صَلَاةُ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ فِی الْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ : نشانه های م?من، پنج چیز است: پنجاه و یک رکعت نماز (17 رکعت واجب و 34 رکعت مستحب) ، زیارت اربعین ، انگشتر به دست راست کردن ، سجده بر خاک و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم. [2]

بر اساس این روایت، امام حسن عسکری علیه السلام یکی از نشانه های شیعیان را زیارت سیدالشهدا علیه السلام در اربعین شهادت آن حضرت بیان می کند؛ زیارتی که در بین تمام حضرات معصومین علیه السلام تنها برای امام حسین علیه السلام سفارش شده است.

زیارت آن حضرت در این روز یعنی توجه دوباره به کربلا و آن شوریدگان وادی عزت و بندگی. زیارت اربعین یعنی زنده کردن یاد و خاطره آن حماسه سازان بزرگ و این یعنی دمیدن دوباره روح عاشورائیان در کالبد جامعه. آنچه ما را به این هدف نزدیک می‌سازد بیان اهداف و آثار این قیام و بعد الگوگیری و تطبیق آن با زندگی امروزمان است.

دنیای امروز تشنه فرهنگ حسین علیه السلام است و منتظر شنیدن آوای زینب علیهاالسلام است. که هر که نوشید جان گرفت و هر که شنید به راه افتاد. این آن مهمی است که باید در اربعین محور قرار بگیرد.

سالهاست به خصوص در عصر حاضر تا سخن از اربعین به میان می آید اولین سخن و گاه تمام سخن و وقت خواننده و شنونده صرف این می شود که آیا کاروان اهل بیت علیهم السلام در اربعین شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش به کربلا بازگشتند یا نه. برخی چون شهید مطهری (ره) به کلی منکر این واقعه می‌شود و برخی مانند شهید آیت الله قاضی در اثبات آن کتاب می نویسد. عده ای هم اصل آن را قبول کرده اما زمان آن را در اربعین سال بعد می دانند و ...

یکی از تحقیقات شایسته در این زمینه مقاله ای است به نام «پژوهشی در اربعین حسینی علیه السلام» که در آن نویسنده خود دانشجوی دوره دکتری تاریخ است به شکل مفصل ابتدا دلایل منکران اربعین اول مطرح می کند و در ادامه به پاسخ گویی آن ها می پردازد، سپس با استفاده از قراین و شواهد دیگر، دیدگاه موافقان اربعین اول را تأیید می کند.

او در پایان مقاله 36 صفحه ای خود چنین می نویسد:

از مجموع آن چه گذشت، روشن شد که اگر چه از نظر اخبار تاریخی و حدیثی، اثبات حضور اهل بیت علیهم السلام در روز اربعین بر سر مزار سیدالشهداء علیه السلام چندان آسان نیست، اما با توجه به قراین و شواهدی که برای حضور اهل بیت علیهم السلام در کربلا در بیستم صفر سال 61 بیان شد، پذیرفتنی است که اهل بیتِ امام حسین علیه السلام در این روز موفق به زیارت مزار سیدالشهدا علیه السلام شده اند. [3]

اما همانگونه که گفتیم نکته مهم در چنین روزی که باید محور قرار گیرد و به آن اهمیت داده شود همان زیارت اربعین است و توجه همگانی به فرهنگ عاشورا؛ فرهنگی که در طنین صدای زین العابدین علیه السلام و زینب کبری علیهاالسلام جاودانه شد. طنینی که ابتدا بنیان حکومت اموی را به لرزه در آورد و بعد با همین اثر به حرکت خود در طول تاریخ ادامه داد و امروز بر ماست که آنها را برای یکدیگر بازگو کنیم و به گوش جهانیان برسانیم.

این پیامها در متن زیارتی که در اربعین سالار شهیدان توصیه به خواندن آن شده با عبارتهای متناسب با زیارت آمده است. هر چند موضوع این نوشته شرح و بیان زیارت اربعین نیست امام برای نمونه به بخشهایی از این زیارت اشاره می کنیم.

در این زیارت کوتاه از آغاز تا پایان چندین بار از واژه های مقدس جهاد و جان نثاری در راه احیای ارزشهای الهی سخن به میان آمده که این نشانگر اهمیت این موضوع در مکتب حیاتبخش حسینی است.

السَّلَامُ عَلَى الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ ... وَ قَتِیلِ الْعَبَرَاتِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ ... الْفَائِزُ بِکَرَامَتِکَ أَکْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَةِ وَ حَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَة.

سلام خدا بر حسینی که مظلومانه به شهادت رسید ... و کشته ای که اشک فراوان بر او ریخته می شود. خدایا من گواهی می دهم که به یقین ... به بزرگداشت تو رستگار گشته و او را به مقام شهادت گرامی داشتی و به نیکبختی مخصوصش ساخته ای.

در بخش دیگری از این زیارت می توان انگیزه قیام و هدف امام حسین علیه السلام را مشاهده کرد ؛ آنجا که می گوییم:

فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلَالَة

پس در دعوت مردم جای عذری باقی نگذاشت و در خیرخواهی دریغ نکرد و خون قلبش را در راه تو بخشید تا بندگانت را از نادانی و سرگردانی گمراهی رهایی بخشد.

سپس به اقدام ددمنشانه کسانی اشاره می کند که در عوض پذیرش سخنان خیرخواهانه و هدایتگرانه امام علیه السلام یا او را تنها گذاشتند و یا ناجوانمردانه به رویش تیغ جفا کشیدند. در همین بخش است که دلیل چنین انحراف و سقوط را نیز بیان می کند و می فرماید:

وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیَا وَ بَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنَى وَ شَرَى آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکَسِ وَ تَغَطْرَسَ وَ تَرَدَّى فِی هَوَاه‏

در حالی که فریب خوردگان دنیا و آنان که سهم خود را با پست ترین چیز معامله کردند و آخرت خود را به ارزان ترین قیمت فروختند. بر علیه او (امام حسین علیه السلام) همپیمان شدند و به سبب [پیروی از] هوای نفس سقوط کردند.

در فرازهای پایانی این زیارت ، زائر موضع خود را در حمایت و پیروی از امام حسین علیه السلام و یارانش اعلام می دارد و با درود بر ارواح و اجساد آن بزرگ مردان تاریخ بندگی و دلدادگی از خدا می خواهد که او را در راه ایشان رهروی ثابت قدم قرار دهد.[4]

امید است در این ایام به جای پرداختن غیر ضروری به آن بحث تاریخی به این معارف مسلم و روحبخش پرداخته شود تا بیش از پیش فرهنگ حسینی در جامعه ما و بعد در سراسر دنیا نهادینه شود.

پی نوشت:

1.       اربعین در فرهنگ اسلامی ، رضا تقوی .

2.       مصباح المتهجد، ص551 ؛ مصباح الزائر، ص347 ؛ المزار الکبیر ص143 ؛ روضة الواعظین، ص234 ؛ مصباح الکفعمی ، ص489( در حاشیه) و نیز التهذیب 6/ 52 .

3.       پژوهشی در اربعین حسینی علیه السلام، محسن رنجبر، تاریخ در آیینه پژوهش، ش5.

4.       تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، 6/113.