سخنی  پیرامون بازداشتگاهی بزرگ وموقت به نام "برزخ".

سخن امروز را با روایتی درربار از لسان صدق امام صادق علیه السلام می آغازیم:

عن ضریس الکنانی عن أبی جعفر علیه السلام قال قلت له جُعلتُ فِداک ما حالُ الموحدین المُقرین بنبوة محمد صلى الله علیه وآله من المسلمین المُذنبین الذین یموتون ولیس لهم إمام ولا یعرفون ولایتکم ؟ فقال : اما هؤلاء فإنهم فی حُفرهم لا یخرجون منها فمن کان له عمل صالح ولم یظهر منه عداوة فإنّه یُخد له خدا إلى الجنة التی خَلقها اللهُ بالمغربِ فیَدخلُ علیه الروحُ فی حفرتِه إلى یوم ِالقیامةِ حتى یَلقى اللهَ فیُحاسبه بحسناتِه وسیئاتِه فإمّا إلى الجنةِ وإمّا إلى النارِ فهؤلاء الموقوفون لامر الله قال : وکذلک نفعل بالمستضعفین والبله والأطفال وأولاد المسلمین الذین لم یبلغوا الحلم ، واما النصاب من أهل القبلة فإنّهم یخد لهم خدا إلى النار التی خلقها الله فی المشرق فیدخل علیهم اللهب والشرر والدخان وفورة الحمیم إلى یوم القیامة ثم بعد ذلک مصیرهم إلى الجحیم ( فی النار یسجرون ثم قیل لهم أین ما کنتم تشرکون من دون الله ) أی أین إمامکم الذی اتخذتموه دون الامام الذی جعله الله للناس إماما ، ثم قال الله لنبیه ( فاصبر ان وعد الله حق فاما نرینک بعض الذی نعدهم ) أی من العذاب ( أو نتوفینک فالینا یرجعون ) 1

ضریس کنانی می‌گوید به امام باقر علیه السلام عرضه داشتم: فدایت شوم. حال موحدانی که به نبوت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) اقرار دارند ولی گناهکارند و امامی ندارند و به ولایت شما اعتراف ندارند در هنگام مرگ چگونه است؟ حضرت فرمودند: آنها در قبر خود مانده و از آن خارج نمی‌شوند. اگر عمل صالحی داشته و دشمنی ما اهل بیت را اظهار نکرده باشند برای آنان راهی بسوی بهشتی که در مغرب است گشوده شده و تا قیامت نسیمی روحبخش بر آنان وزیده خواهد شد تا در قیامت خداوند را ملاقات کنند و حسنات و سیّئات آنها را محاسبه کند. اینان کسانی هستند که وضعشان موقوف به امر خداوند است. با مستضعفان و ابلهان و اطفال و فرزندان مسلمانان که به سن بلوغ نرسیده‌اند نیز این گونه رفتار می‌شود.

اما ناصبی ها واهالی قبله( که دشمن ما اهل بیت هستند)دری از درهای آتشی که خداوند خلق کرد وجایگاه آن در مشرق است ،به روی آنان باز میشود.آتش وشعله و دود وآب جوش بر آنان وارد شده بر سرشان می‌ریزد. اینحال تا قیامت ادامه داشته وپس از آن جایگاه آنان جهنّم است .در آتش کشیده می‌شوند و به آنان گفته میشود شریکانتان که به جای خدا آنان را می خواندید کجایند . آن امامانی که به جای امامِ منصوب از جانب خداوند آنها رابه حساب می‌آوردید کجایند . پس از آن خداوند به رسول گرامیش می‌فرماید :صبر کن که وعده خدا حق است .

در عالم برزخ انسان یا مؤمن است یا کافر یا مستضعف؛ مؤمن در بهشت برزخی و کافر در جهنّم برزخی است و برای مستضعف خداوند راه حلّی باز کرده است؛ یعنی برای کسانی که از طرفی عمل بد و خلاف شرع انجام نداده اند تا مستحق دوزخ برزخی شوند و از طرف دیگر عمل صالحی هم ندارندتامستوجب بهشت برزخی باشند:

"وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَى اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ " 2، "وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ"3 . البته محتمل است که مشمول رحمت الهی قرار گیرند؛ زیرا سالمندان از مرد و زن و کودکان و زمین گیرشدگان که نه حیله‌ای داشتند و نه راهی به جایی می‌برده اند از قانون استحقاق دوزخ و بهشت خارجند: "إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطیعُونَ حیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبیلاًً" 4. برخلاف کافران که به مجرّد ورود به برزخ آثار ضلالت از همه وجودشان آشکار است. از این رو در اولین برخورد فرشتگان بر صورت و پشت آنان می‌زنند :"فکیف إذا توفَّتْهُمْ الملئکة یضربون وجوههم و أدبارهم" 5

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: "القبر روضة من ریاض الجنة أو حفرة من حفر النّیران" . آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) در پایان هر نماز می‌گفتند: خدایا از عذاب قبر به تو پناه می‌برم؛ "أعوذبک من عذاب القبر" . بسیاری از مفسران نیز گفته اند: مراد از "فإنّ له معیشة ضنکاً"  عذاب قبر است؛ بدین معنا که یکی از مصادیق بارز آن خواهد بود.

امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: چون سعد بن معاذ رحلت کرد هفتاد هزار فرشته او را تشییع کردند و با این همه، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) برسر قبر وی ایستاد و فرمود: سعد نیز فشار قبر دارد: "فقام رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) علی قبره فقال: و مثل سعدٍ یُضمّ..." . راز فشار قبر در برخی روایات بدرفتاری با خانواده اعلام شده است؛ چنان‌که پیامبر فشار قبر سعد را بر اثر آن دانست. در پاره‌ای روایات فشار قبر کفاره تضییع نعمت‌ها به حساب آمده است: "قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) ضغطة القبر للمؤمن کفّارة لما کان منه من تضییع النّعم" . برپایه برخی دیگر از احادیث، عذاب قبر بر اثر سخن چینی است . درباره‌ی‌ کافر می‌فرماید: وقتی فرشته‌ی‌ سؤال درباره‌ی‌ پیامبر از او می‌پرسد و او از جواب عاجز می‌ماند... مارها و عقرب‌ها بر او مسلّط می‌شوند و قبر او تاریک می‌گردد. سپس چنان فشاری به او می‌دهد که دنده های راست و چپ وی در یکدیگر داخل می‌شود .

به عقیده گروهی از دانشمندان سؤال قبر ویژه‌ی‌ افرادی است که ایمان محض دارند یا کافر محض هستند. امّا از سایر مردم موقّتاً دست کشیده می‌شود و آنان به حال خود رها می‌شوند و این گروه از اندیشوران به روایاتی از جمله‌ی‌ حدیثی از امام باقر (علیه‌السلام) استناد می‌کنند: "لا یسأل فى القبر إلّا من محض الإیمان محضاً أو محض الکفر محضاً. فقلت له: فسائر النّاس؟ فقال یلهی عنهم" . در حدیث دیگر تعبیر "ما یُعبأبهم"  آمده است، لیکن قول حق مفاد روایاتی است که همه انسان‌ها را مشمول سؤال و جواب می‌داند؛ گرچه شدّت و ضعف دارد؛ برخی کمتر و بعضی بیشتر مورد سؤال قرار می‌گیرند.        

1  - تفسیر قمی: ج 2 ، ص 260

2- «التوبة/102»

3- «التوبة/106»

4- «النساء/98»

5- «محمد/27»